آشنایی با مساجد تاریخی خراسان،
مسجد تون تنها بنای کهن و زنده فردوس
فراجا: خراسان رضوی هم اکنون «مسجد جامع فردوس» یا «تون» تنها بنای کهن و زنده فردوس از اواخر قرن ششم هجری قمری است که هنوز با صلابت کاربری خودرا حفظ نموده و عظمت و اهمیت تون قدیم را پیش از تهاجم خونبار «هلاکوخان» مغول نشان میدهد.
رجبعلی لباف خانیکی، پژوهشگر و عتیقه شناس در گفت گو با ایسنا اظهار داشت: شهر فردوس فعلی تا سال ۱۳۱۴خورشیدی «تون» نام داشته و مسجدی که حالا مورد بحث ما است «مسجد جامع تون» بوده است.
وی افزود: بااینکه علامه دهخدا در لغت نامه واژه تون را خرقه، روده، رَحِم، جثه‌ی آدمی و گلخن مدلول کرده، اما بنظر می رسد که وجه تسمیه تون بیشتر به «بافندگی» ارتباط داشته باشد، برای اینکه در نواحی جنوب خراسان (قهستان) به کارگاه بافندگی «تون» می گویند و برخی نویسندگان شهر تون را به جهت فراوانی گارگاه های بافندگیش پر آوازه دیده اند همچون «ناصرخسرو» در سفرنامه اش اینگونه نوشته است «شهر تون شهر بزرگی بوده است... و گفتند در این شهر چهارصد کارگاه بوده است که زیلو بافتندی» و «مقدسی» نیز نوشته است که «بیشتر اهالی آن شهر بافندگانند».
لباف خانیکی افزود: باتوجه به آثار و شواهد بازمانده و نیز رد پای پر رنگ تون در متون تاریخی و سفرنامه ها از صدر اسلام تا سال ۱۳۴۷خورشیدی که زلزله ای مهیب آنرا در هم کوبید، شهر تون یا فردوس فعلی همیشه از رونق برخوردار بوده و بااینکه قحطی ها، یورش ها و زلزله ها لطمه هایی به آن وارد کرده اما هیچگاه از نقشه جغرافیا محو نشده است.
وی اشاره کرد: ستون های برجای مانده از صدر اسلام و محرابی از قرن ششم هجری قمری در مسجد کوشک، مسجد جامع دو ایوانی عصر خوارزمشاهی، بخش نوسازی شده مسجد کوشک و حمام کوشک مربوط به دوران تیموری، امامزاده ابراهیم متعلق به دوران تیموری و صفوی و مدارس بزرگ علیا و حبیبیه بازمانده از دوران صفوی و حمام ها و آب انبارهای گوناگون متعلق به دوران های مختلف نشانه هایی از اهمیت و اعتبار همیشگی شهر تون است. اما از میان آنها «مسجد جامع» جایگاه خاص و والایی دارد.
این عتیقه شناس خراسانی اظهار داشت: این مسجد که حالا در میانه شهر ویرانه تون و در کنار راه ارتباطی فردوس بشرویه واقع شده است، یکی دیگر از مساجد دو ایوانی خراسان است که بنای آن از نقشه و تزئینات معماری همان بناها برخوردارست.
لباف خانیکی اظهار داشت: مسجد جامع تون مانند دیگر مساجد دو ایوانی «سبک خراسانی» متشکل از یک میان سرا، یک ایوان قبله، ۲ شبستان بر دو سوی ایوان قبله و ایوان دیگری مقابل ایوان قبله و ۲ رواق در ۲ جانب شرق و غرب مسجد بوده که بعدها تغییراتی در آن داده شده است، همچون ایوان شمالی مقابل ایوان قبله جمع آوری و به شبستان بزرگ ستونداری تبدیل گشته و یک ردیف چشمه طاق نیز به جلو رواق های ۲ جانب مسجد اضافه شده که در نتیجه درحال حاظر فقط نما و ساختار جبهه سمت قبله مسجد شیوه معماری عصر خوارزمشاهی را نمایندگی می کند. بااینکه آن هم در پی خسارت زیادی که از زلزله سال ۱۳۴۷خورشیدی دیده، مرمت و بازسازی شده است.
وی افزود: مصالح ساختمانی این مسجد آجر است که دیوارها، پوشش ها و تزیینات معماری را شکل داده اند. مشخصه معماری مسجد جامع تون که با دیگر مساجد ۲ ایوانی سبک خراسانی وجه مشترک دارد، علاوه بر نقشه، پوشش جناقی با طاق و تویزه و آجرهای مشبک گره دار و آجرهای تراش تزئیناتی است.
این پژوهشگر خراسانی عنوان کرد: هنرمند معمار کوشیده است با تنوعی که به چیدمان آجرهای تراش داده، نقش های گوناگونی را بر نمای پایه ها و لچکی ها به نمایش بگذارد. هنرمند همانند مسجد جامع زوزن سرتاسر نمای هر یک از پایه های ایوان را با ۲ قاب «لا» مانند که با بهره گیری از آجرهای تراش تزیینی شکل گرفته، پوشانده و بعد از آن درون قاب ها را با آجرهای مشبک مستطیل شکل و حد فاصل دو قاب بر هر طرف ایوان را به شیوه «مسجد جامع گناباد» با آجرهای مشبک بزرگ مربع شکل پوشانده اند، به شکلی که سرتاسر پایه منقوش به نقش گره به نظر آید با این تفاوت که ۲ قاعده آجرهای تزئینی این مسجد از حاشیه های تزئینی برخوردار می باشند.
لباف خانیکی افزود: در تزیینات معماری این مسجد نیز از تلفیق آجر و کاشی به شکلی متفاوت استفاده شده است، به این شکل که درون هر یک از ۲ زاویه حاصل از تلاقی ۲ قاب «لا» مانند را با یک قطعه کاشی فیروزه ای رنگ مثلث شکل پر کرده اند.
وی اشاره کرد: لچکی های ۲ طرف طاق بر پیشانی ایوان هم با چیدمان آجر مزین بوده و آن چیدمان آجر بصورت «خفته راسته» است که بر اثر زلزله بیشتر آجرها فروریخته و الان اندکی بر ناحیه پاکار طاق باقی مانده است. همان تزیینات خفته راسته بر پیشانی غرفه های طرفین ایوان نیز مشاهده می شود اما نمای ایوانچه های طرفین مسجد که بعدها به رواق ها افزوده شده، فاقد تزئینات است.
لباف خانیکی اظهار داشت: مسجد جامع فردوس ۲ محراب بر انتهای ایوان قبله دارد محراب اولیه و اصلی بر میانه دیوار است که احتمالاً برمبنای باور حنفیان نسبت به امتداد قبله با گرایش به سمت غرب تولید شده و محراب دیگر که نزدیک به گوشه جنوب شرق مطابق قبله شیعیان بعدها تولید شده است. تزئین محراب ها منحصر به مقرنس های گچی کم عمق و ساده است.
وی افزود: مسجد جامع فردوس یا تون حالا تنها بنای کهن و زنده فردوس از اواخر قرن ششم هجری قمری است که هنوز با صلابت کاربری خودرا حفظ نموده است و عظمت و اهمیت تون قدیم را پیش از تهاجم خونبار «هلاکوخان» مغول نشان میدهد.
منبع: فراجا
این مطلب را می پسندید؟
(0)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب