آشنایی با زبان ها و لهجه های ایرانی، ۵
زبانی که جای خودرا به فارسی و ترکی داد
فراجا: فقط زبان سغدی نیست که در مقابل نفوذ زبان فارسی و ترکی به تدریج از میان رفته، زبان خوارزمی نیز که تا حدود قرن هشتم هجری رواج داشته، بعد از آن جای به زبان فارسی و ترکی سپرده است.
به گزارش فراجا به نقل از ایسنا، زبان سغدی در کشور سغد که سمرقند و بخارا از مراکز آن بودند رایح بوده است. یک زمان سغدی، زبان بین المللی آسیای مرکزی به شمار می رفت و تا چین نیز نفوذ یافت. آثار سغدی همه از اکتشافات اخیر آسیای مرکزی و چین است.
آثار سغدی را می توان از چهار نوع شمرد: آثار بودایی، آثار مانوی، آثار مسیحی، آثار غیردینی. از این میان آثار بودایی بیشتر است.
خط سغدی، خطی ست مقتبس از خط آرامی و در آن هزوارش به کار می رود، اما عده‌ی این هزوارش ها اندک است. همه‌ی آثار بودایی و همین طور آثار غیردینی و روایت سغدی کتیبه‌ی «قربلگسون» در مغولستان (متعلق به قرن سوم هجری و به خط چینی و اویغوری و سغدی) به این خط است.
آثار مسیحی به خط سریانی و آثار مانوی به خط مانویان نوشته شده.
میان آثار بودایی و مسیحی و مانوی مختصر تفاوتی از حیث زبان دیده می شود که محتملاً نتیجه‌ی تفاوت لهجه و تفاوت زمانی این آثار است. آثار سغدی مسیحی ظاهراً تلفظ تازه تری را نشان میدهد. خط اصلی سغدی که آثار بودایی به آن نوشته شده مانند خط پهلوی خط تاریخی است و حاکی از تلفظ قدیمی تر از تلفظ زمان تحریر است.
زبان سغدی در مقابل نفوذ زبان فارسی و ترکی به تدریج از میان رفت. ظاهراً این زبان تا قرن ششم هجری نیز باقی بوده است. امروز تنها اثر رایجی که از زبان سغدی به جا مانده، لهجه‌ی مردم یغناب است که در یکی از دره های رود زرفشان بدان سخن می گویند و بازمانده‌ی یکی از لهجات سغدی است.
زبان سکایی نیز زبان یکی از اقوام سکایی مشرق است که یک زمان بر ختن در جنوب شرقی کاشغر استیلا یافتند و زبان خودرا در آن سامان رایج ساختند. (اطلاق نام خنثی به این زبان از این روست.)
آثار زبان سکایی عموماً متعلق به قرن هفتم تا دهم میلادی و عبارت است از آثار بودایی، متون طبی، داستان ها و قصص، نامه های تجاری، اسناد رسمی و غیر این ها. قسمت عمده‌ی این آثار ترجمه از سانسکریت، ولی قسمتی نیز ترجمه از زبان تبتی و یا انشاء اصیل است.
در آثار موجود این زبان می توان صورت قدیم تر و صورت تازه تری تشخیص داد. صورت قدیم تر این زبان از حیث دستور زبان به زبان های ایرانی کهن شبیه است: اسم در هفت حالت صرف می شود و دستگاه افعال مفصل است. اما در صورت تازه تر سکایی صرف اسامی و افعال خیلی ساده تر شده. تلخیص فوق العاده‌ی اصوات سکایی تازه یکی از ممیزات آن محسوب می شود.
زبان خوارزمی هم معمول خوارزم بوده و ظاهراً تا حدود قرن هشتم هجری رواج داشته است و بعد از آن جای به زبان فارسی و ترکی سپرده.
کشف آثار زبان خوارزمی، گذشته از کلماتی که ابوریحان بیرونی در «آثار الباقیه» ذکر کرده، به کلی تازه است و از سال ۱۹۲۷ میلادی شروع گردید. این آثار عبارت است از دو نسخه‌ی فقهی به زبان عربی که در آن عباراتی به زبان خوارزمی نقل شده، و نیز لغت نامه ای که برای توضیح عبارات خوارزمی یکی از این نسخ نوشته شده. ولی مهم ترین اثر زبان خوارزمی «مقدمة الادب» زمخشری است، مشتمل بر لغات عربی و ترجمه‌ی خوارزمی آنها که در سال ۱۹۴۸ به دست افتاد.
آثار خوارزمی همه به خط عربی نوشته شده ولی هنوز خواندن و تعبیر آنها پایان نیافته. اشکال عمده ای که در خواندن عبارات خوارزمی «مقدمة الادب» وجود دارد این است که کلمات عموماً اعراب ندارد و نقطه گذاری آنها نیز ناقص است.
زبان خوارزمی با زبان نواحی اطراف، یعنی زبان سغدی و سکایی و آسی، نزدیک است. در زبان خوارزمی چنان که از «مقدمة الادب» و نسخ فقهی مذکور برمی آید عده ای لغات فارسی و عربی وارد شده که حاکی از تأثیر این دو زبان در خوارزمی است.
گذشته از زبان های میانه‌ی مذکور که زبان های عمده ای هستند که آثاری از آنها امروز در دست است، زبان دیگری که با زبان سکایی ختن رابطه‌ی نزدیک دارد در حوالی تمشق در شمال شرقی کاشغر معمول بوده که آثار مختصری از آن به دست افتاده، ولی هنوز کاملاً روشن نیست.
صورتی از زبان «آسی میانه» را می توان در بعضی اسامی تاریخی و جغرافیایی و همین طور در بعضی کلماتی که در زبان «مجاز» داخل شده بازیافت.
زبانی که به زبان تخاری مشهور شده و دو لهجه‌ی عمده به نام «کوچی» و «اگنی» دارد، هر چند از زبان های هند و اروپایی است ولی از زبان های ایرانی نیست، بلکه مانند ارمنی زبانی مستقل است.
منبع: «زبان ها و لهجه های ایرانی» نوشته‌ی احسان یارشاطر (دانشکده‌ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، سال پنجم، مهر و دی ۱۳۳۶، شماره ۱ و ۲ (پیاپی ۱۷ و ۱۸))
این مطلب را می پسندید؟
(0)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب