تهدیدی در سایه آیا بناهای تاریخی اصفهان تاب لرزیدن دارند؟

فراجا: بناهای تاریخی اصفهان با خطرات جدی همچون زلزله و فرونشست زمین مواجه اند؛ ضرورت اتخاذ تدابیر علمی برای صیانت از این آثار در مقابل بحران های طبیعی احساس می شود.

خبرگزاری مهر، گروه استانها – کوروش دیباج: اصفهان، قلب تپنده تمدن ایرانی و یکی از کانون های بی بدیل معماری تاریخی جهان، اینروزها بر لبه پرتگاهی نامرئی ایستاده است؛ تهدیدی خاموش اما واقعی، با منشأ در دل زمین. زلزله، خطری که سال ها در قالب هشدارهای تکراری در محافل کارشناسی تکرار می شد، حالا شواهد میدانی و علمی از نزدیک شدن آن خبر می دهند. وقوع زلزله ای با بزرگای متوسط در بامدادان ششم فروردین ماه ۱۴۰۴ و فروریختن سردر ثبت ملی شده کاروانسرای تاریخی نطنز، نمونه ای کوچک اما تکان دهنده از فاجعه ای است که می تواند در ابعادی وسیع تر بر بافت های تاریخی اصفهان سایه بیندازد.
در استانی که ۳۳ شهر تاریخی، ده ها اثر جهانی و صدها بنای ثبت ملی دارد، مسئله تاب آوری در مقابل زلزله، فقط یک دغدغه مهندسی نیست، بلکه بحرانی ملی در عرصه «هویت، امنیت و آینده گردشگری» کشور است. بااینکه سازه های تاریخی ایران طی قرون با زلزله های مختلفی مواجه بوده اند، اما وضعیت امروز اصفهان بواسطه فرونشست شدید، خاک آبرفتی، تغییرات اقلیم و بی توجهی به پایش و مقاوم سازی، با گذشته تفاوتی اساسی دارد.
گزارش پیش رو با استفاده از نظرات کارشناسان برجسته حوزه مرمت، ژئوتکنیک، معماری و مدیریت میراث، تصویری مستند از لطمه پذیری شدید خیلی از بناهای شاخص اصفهان در مقابل زلزله ارائه می کند. هدف این گزارش نه فقط هشدار، بلکه مطالبه گری برای تدوین یک سیاست علمی و ملی در حوزه حفاظت پیشگیرانه از سرمایه های تاریخی کشور است؛ قبل از آنکه تجربه تلخ نطنز، در میدان نقش جهان یا مسجد جامع عباسی تکرار شود.

مطالعات لطمه شناسی میراث، هنوز از مرحله تشخیص فراتر نرفته است
رضا پورجعفر، استاد مرمت و سازه های تاریخی در گفت و گو با خبرنگار مهر می گوید: ما هنوز در کشور، به صورت ساختاریافته، فرآیندی برای «تصمیم سازی مهندسی» در مورد بناهای تاریخی نداریم. بیشتر مطالعاتی که تا حالا انجام شده، جنبه توصیفی داشته و کمتر وارد لایه های فنیِ پیشگیرانه شده است. متاسفانه، خیلی از آثار شاخص تاریخی اصفهان با وجود اسناد ثبت ملی یا جهانی، هیچ پرونده مهندسی-سازه ای فعالی ندارند.
او می افزاید: شناخت تاریخی، شناخت هندسی و شناخت سازه ای باید بصورت هم زمان صورت گیرد، اما هم اکنون، این سه حوزه از هم گسسته اند و هرکدام مسیر جداگانه ای را می روند.
بدون شناخت الگوهای رفتاری بناها، مداخله ای علمی ممکن نیست
پورجعفر با تاکید بر نیاز به شناخت دقیق عملکرد رفتاری سازه های تاریخی می گوید: یکی از خطرناک ترین اشتباهات در مرمت اضطراری، مداخلات بدون تحلیل سازه ای است. ما در خیلی از بناهای اصفهان، حتی نمی دانیم رفتار دینامیکی گنبد یا طاق ها در هنگام زلزله چگونه است. درنتیجه، ممکنست اقداماتی صورت گیرد که بجای حفظ بنا، به افزایش شکنندگی آن منجر شود.
وی ادامه می دهد: بعنوان مثال در بعضی مرمت های گذشته، بار مرده گنبدها افزایش پیدا کرده، بدون آنکه سیستم سازه ای پایه تقویت شود. یا در بعضی موارد، مصالح جایگزین ناسازگار با بستر تاریخی استفاده شده که در مقابل تغییر شکل های لرزه ای، عملکرد مخرب دارند.

فقدان مدل پایش میراث، مشکل اصلی مدیریت بحران است
به گفته این متخصص مرمت و تحلیل رفتار بناهای تاریخی، مهم ترین خلأ امروز مدیریت میراث فرهنگی، نبود «مدل پایش» در سطح ملی است: تا وقتی که ندانیم کدام اثر در چه مرحله ای از بحران است، امکان مدیریت واقعی ریسک وجود ندارد. ما نیازمند سیستم های چندلایه هستیم که تغییرات سازه ای، نوسانات رطوبتی، فرونشست و حتی ارتعاشات محیطی را بصورت پیوسته پایش کنند.
او ضمن اشاره به تجربه کشورهای اروپایی می گوید: در خیلی از شهرهای تاریخی جهان، سنسورهای لرزه ای و ترک یاب بطور دائمی روی بناها نصب است. داده ها بصورت آنلاین به مراکز تحلیل منتقل شده و حتی نرم افزارهای هوش مصنوعی، وضعیت خطر را طبقه بندی می کنند. ما هنوز حتی یک سامانه ملی برای طبقه بندی سطح خطر آثار تاریخی نداریم.
معماری تاریخی اصفهان برای زیبایی ساخته شده، نه برای زلزله
پورجعفر با اشاره به اینکه خیلی از شاهکارهای معماری اصفهان، فقط با نگاه زیبایی شناسانه خلق شده اند، می گوید: گنبد مسجد شیخ لطف الله، طاق های بازار قیصریه یا مناره های بلند دوره سلجوقی، از نظر طراحی سازه ای بطورکامل با منطق امروز متفاوت اند. مهندس آن زمان نگران زلزله نبوده، بلکه نگران تناسب بصری و تزئینات بوده است.
او هشدار می دهد: همین خاصیت ها، بااینکه از بناها آثار هنری کم نظیر ساخته اند، اما در مقابل رفتارهای غیرخطی ناشی از زلزله بسیار لطمه پذیرند. این یعنی اگر برای حفظ اصالت بنا، از مداخله های حجیم پرهیز می نماییم، باید از ابزارهای هوشمند غیرمخرب برای تقویت عملکرد سازه استفاده نماییم.

یک زلزله می تواند کل هویت تاریخی مرکز ایران را تغییر دهد
این متخصص مرمت و تحلیل رفتار بناهای تاریخی با نگاهی کل نگر تاکید می کند: وقتی می گوئیم میدان نقش جهان، فقط از یک میدان صحبت نمی کنیم؛ بلکه از قلب تاریخی ایران، از حافظه جمعی معماری و از نقطه اتصال هویت ایرانی با جهان سخن می گوئیم. در چنین وضعیتی، از دست رفتن یک بنا، فقط تخریب یک سازه نیست؛ بلکه فروپاشی اعتبار یک ملت در ذهن تاریخ است.
او خاطرنشان می کند: ما هنوز فرصت داریم، ولی زمان اندک است. اگر امروز برای هر بنای شاخص، مدل تحلیل لرزه ای، سیستم پایش، و برنامه مقاوم سازی حداقلی تدوین نشود، در زمان حادثه تنها چیزی که باقی می ماند، پشیمانی خواهد بود.
فرسودگی سازه ها و خطر پنهان فرونشست
دکتر بهرام نادی، عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد و متخصص ژئوتکنیک لرزه ای، در ادامه بر ترکیب خطرناک فرونشست و زلزله در اصفهان تاکید می کند. او به خبرنگار مهر می گوید: سازه های تاریخی بطور ذاتی برای مقاومت در مقابل زلزله طراحی نشده اند. در گذشته، پایداری سازه تنها برمبنای بارهای قائم یا فشار باد درنظر گرفته می شد.
نادی اعتقاد دارد که فرونشست زمین در مناطق تاریخی، لطمه های ساختاری جدی به بناهایی نظیر مسجد سید، مسجد جامع عتیق و مسجد جامع عباسی وارد کرده است. در مواردی، ستون ها گرفتار انحراف شده و پی ها شکسته اند. وقوع زلزله ای در حد زلزله نطنز، می تواند به تخریب کامل مناره ها و سازه های سلجوقی و صفوی منجر شود.
آثار تاریخی اصفهان در معرض تهدید خاموش گسل ها
این کارشناس با رد تصور رایج بر اساس «ایمن بودن اصفهان به علت نبود زلزله های بزرگ در سالیان اخیر» تصریح می کند: در زمین شناسی، گسل فعال گسلی ست که در ۱۰ هزار سال قبل فعالیت داشته باشد. نبود زلزله در ۲۰۰ سال اخیر به هیچ وجه نشانه ای از نبود خطر نیست. نمونه روشن آن، زلزله بم است.
نظارت لرزه ای؛ طرحی روی کاغذ مانده
او از عدم نصب تجهیزات نظارتی بر روی بناهای لطمه پذیر اصفهان گلایه دارد و می گوید: در ۶ سال گذشته، هیچ سیستم دقیقی برای پایش تغییر شکل سازه های تاریخی اجرا نشده است. تعدادی از این بناها زیر نظر سازمان هایی نظیر اوقاف قرار دارند که همکاری مناسبی در این حوزه نشان نداده اند.

مناره های سلجوقی و گنبدهای تاریخی در خط مقدم خطر زلزله اصفهان
نادی در جواب این پرسش که کدام یک از آثار تاریخی اصفهان بیشترین میزان خطرپذیری در مقابل زلزله را دارند، می گوید: حدودا تمامی مناره های تاریخی متعلق به دوره سلجوقی در معرض لطمه جدی هستند. مناره هایی مانند ساربان، دارالضیافه، هارون ولایت و دیگر مناره های هم دوره، همگی در نواحی ای قرار گرفته اند که خاک آنها از نوع آبرفتی و شدت فرونشست در آن مناطق بسیار بالاست. این عوامل، ریسک فروپاشی را به شدت افزایش داده اند.
او ادامه می دهد: علاوه بر این، آثار شاخصی چون میدان نقش جهان، مسجد جامع عباسی و مسجد جامع عتیق نیز وضعیت نگران کننده ای دارند. بطور مشخص، در مسجد جامع عباسی آثار فرونشست به وضوح قابل مشاهده می باشد. تعدادی از ستون های این بنا بر اثر نشست زمین، از محور خود منحرف شده اند و شکست هایی در بخشهایی از پی آن ایجاد شده است. چنین ضعف های سازه ای، در صورت وقوع زلزله ای با شدت متوسط، می تواند منجر به تخریب گسترده و غیرقابل جبران شود.
مدیریت میراث در تنگنای مالی وحقوقی
از نگاه امیر کرم زاده، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان، چالش بزرگ تر در حوزه مقاوم سازی بناها، کمبود شدید منابع مالی و نبود زیرساخت های حقوقی روشن برای ورود به بناهای غیردولتی است. او به خبرنگار مهر می گوید: اعتبار سالانه ما برای مرمت، حتی پاسخگوی یک پروژه جدی نیست. با چنین بودجه ای، نمی توان طرح های مقاوم سازی را اجرائی کرد.
او ضمن اشاره به بازتوزیع نامناسب درآمدهای استانی می افزاید: بخش قابل توجهی از درآمد استان به خزانه واریز می شود و بازگشتی به استان ندارد. در حالیکه برای اقدامات اضطراری مرمت، دست کم ۵۰۰ میلیارد تومان نیاز داریم.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان ادامه می دهد: بررسی علمی مقاوم سازی هر بنای تاریخی در مقابل زلزله نیاز به تجهیزات تخصصی، اسکن های دقیق و محاسبات سازه ای دارد که هریک از این مطالعات ممکنست بین ۳۰۰ تا ۴۰۰ میلیون تومان هزینه داشته باشد.
او در جواب پرسشی پیرامون آمادگی بناهای تاریخی این استان در مقابل زلزله، اظهار می کند: در ابتدا باید توجه داشت که برخی ملاحظات از نظر علمی در مورد آثار تاریخی ممکن نیست. به این معنا که نمی توان دقیقاً محاسبات زلزله ای برای یک بنای تاریخی انجام داد. بیشتر این بناها در طول تاریخ همیشه در مقابل زلزله ها لطمه پذیر بوده اند و موارد زیادی از تخریب آنها در دوره های مختلف تاریخی ثبت شده است.
کرم زاده می افزاید: تعدادی از بناها، بویژه آنها که در دوره های جدیدتری مرمت شده اند یا در سالیان اخیر استواری بخشی شده اند، تحت پایش زلزله ای قرار گرفته اند؛ اما این به آن معنا نیست که صد درصد در مقابل زلزله مقاوم هستند. خیلی از این سازه ها بطور ذاتی دارای پی و سازه ای مقاوم اند، اما درعین حال تعدادی از آنها نیز در بخشهایی لطمه دیده اند یا به علت عدم مرمت، در مقابل زلزله لطمه پذیر خواهند بود.
هویت تاریخی که می تواند در یک لحظه فروبپاشد
رخداد زلزله اخیر در نطنز و تخریب قسمتی از یک اثر ثبت ملی، نه فقط یک حادثه محلی، بلکه نشانه ای از فقدان سیاستگذاری دقیق در عرصه تاب آوری میراث تاریخی در مقابل بحران های زمین ساختی است. در حالی که خیلی از بناهای شاخص اصفهان بر روی خاک های ناپایدار و مناطق گرفتار فرونشست بنا شده اند، بی توجهی به پایش مستمر و مقاوم سازی علمی، می تواند زمینه ساز یک فاجعه ملی شود. داده های میدانی و تحلیل های سازه ای نشان داده است که مناره ها، ایوان ها، مساجد و بازارهای تاریخی اصفهان، در مقابل زلزله، در عمل فاقد ایمنی لازم هستند و هر تکانه ای می تواند آغازی برای فروریزی زنجیره ای این آثار باشد.
حفاظت از این میراث تنها با تامین اعتبار امکانپذیر نیست، بلکه مستلزم تدوین یک چارچوب بین رشته ای با حضور کارشناسان ژئوتکنیک، مرمت، زمین شناسی، سازه و مدیریت بحران است. زمان آن فرا رسیده که مدیریت میراث فرهنگی از نگاههای منفعلانه و واکنشی عبور کرده و با نگاهی پیشگیرانه، نقشه ای جامع برای ایمن سازی تدریجی بناها ترسیم کند. اگر امروز با اتکا به علم و اقدام هماهنگ چاره اندیشی نشود، فردا شاید دیگر نه از گنبدها صدایی باقی بماند، نه از مناره ها نشانی.

منبع: فراجا

1404/01/22

13:19:08

0.0 / 5

تگهای خبر: آنلاین , بازار , حفاظ , شهر

این پست فراجا را می پسندید؟

(0)

تازه ترین مطالب مرتبط

نظرات بینندگان در مورد این پست فراجا

نظر شما در مورد این پست فراجا

نام:

ایمیل:

نظر:

سوال:

= ۷ بعلاوه ۳