وقتی تاریخ در دل فلات مركزی ایران جا خوش كرده
به گزارش فراجا تپه باستانی اش را سال ۱۳۳۶ در لیست آثار ملی ثبت كردند، حتی همین چند سال قبل هم دانشجوی دیرینه شناسی ˮگزنكˮ را عنوان رساله كارشناسی ارشد خود كرد، اما بعد و پیش از آن، محوطه ی باستانی ˮخان آبادˮ در راه جاده ساوه؛ چشمش به راهِ بیابانِ سیاه شده از آتشِ خاموش، خشك شد تا كمتر از دو ماه قبل كه بالاخره پای باستان شناسان هم به این محوطه باز شد.
به گزارش فراجا به نقل از ایسنا، بالاخره پس از ۳۳ سال، یک تیم مطالعه ی دیرینه شناس جوان؛ با مجوزی که تازه قرار بر آشنایی و شناسایی محوطه را داشت، از طریق رسیدند تا بررسی سیستماتیک محوطه های باستانی روستای صدرآبادِ زرندیه در استان مرکزی را انجام دهند. کار موفق پیش رفت و تا کنون ۲۱ محوطه باستانی کشف شده اند. حالا مطالعاتِ آن باستان شناسان قدیمی ترین استقرار باستانی این سایت را از دوره نوسنگی باسفال و جدید ترین اش را به دوره صفویه مربوط می دانند، اما برای حفاظت از همین محوطه، به توجه های بیشتری نیاز دارد.
منطقه «خان آباد» از دوره صفویه و تپه گزنک در این منطقه از استان مرکزی روزها شاهد رفت وآمد جوانان محلی و چوپانان و گوسفندانشان است و در این میان باستان شناسان تلاش می کنند مطالعاتشان را در این منطقه تکمیل کنند؛ اما این شرایط می تواند زنگ خطری برای وقوع هر اتفاقی در این منطقه تاریخی تا پیش از پایانِ بررسی های تکمیلی باستان شناسان باشد.
آسیب هایی که تاریخِ خان آباد را مخدوش کرد
مجتبی باقرشاهی - دانش آموخته دکترای رشته باستان شناسی، گرایش قبل از تاریخ و سرپرست تیم بررسی سیستماتیک محوطه های باستانی روستای صدرآباد زرندیه - که به واسطه ی رفت وآمدش به این روستا از گذشته، با این محوطه هم آشنایی هایی داشته، می گوید: در آن زمان، سفال هایی آلویی را می دیدم که پراکنش سفال ها و فراوانی آنها نظر من را جلب می کرد، از طرفی به دلیل شخم زدنِ زمین ها توسط کشاورزان، صدمه های طبیعی وارد شده به این منطقه از نظرها پنهان شده اند، هر چند شواهد زمین ریختی معلوم می کنند که این محوطه قبلا تپه بوده و به صورت محوطه استقراری استفاده شده است.
وی به اعتمادِ ایزدی - مدیر کل سابق میراث فرهنگی استان مرکزی و پژوهشکده دیرینه شناسی - اشاره می کند که بررسی فلات مرکزی ایران را به یک تیمِ جوانِ دیرینه شناس سپرده اند و می گوید: این پروژه وسیع ترین پروژه کار میدانی دیرینه شناسی در مرکز فلات ایران است که کار بررسی در آن، نخست توسط نقشه برداری با پهباد و شبکه بندی زمین شروع شد و در ادامه سفال های هر منطقه به صورت پیمایشی بررسی شدند.
او با اشاره به این که قدیمی ترین استقرار این روستا به دوره نوسنگی باسفال برمی گردد، ادامه می دهد: هر چند این محوطه به بررسی های بیشتری نیاز دارد، اما با عنایت به شواهد پارینه سنگی یا فرا پارینه سنگی و بر مبنای بررسی های انجام شده، به نظر می آید قدیمی ترین استقرار متعلق به سفال نوسنگی با سفال و جدید ترین استقرار هم متعلق به دوره صفویه باشد.
وی انجامِ استقرارها به صورت افقی در این محوطه را به جای استقرارهای عمودی، از نکات مهم این محوطه می داند و با بیان این که از شمال به سمت جنوب روستا، محوطه ها قدیمی تر می شوند، می افزاید: در شمال روستا قلعه ای ساسانی قرار دارد که سفال های دوره ساسانی در آن جا پراکنش زیادتری دارند، بعد از آن به سفال های عصر آهن می رسیم و نکته مهم تر این که شواهد سفالی از دوره مفرغ (با اختلاف نظر زیاد بین باستان شناسان به دوره فترت مشهور است) در این منطقه زیاد به چشم می خورد.
سفال هایی که نظر مجیدزاده یا فاضلی را ثابت می کنند
باقرشاهی یکی از سوالات بزرگ دیرینه شناسی کشور را این طور بیان می کند: «آیا مردمان تولید کننده سفال آلویی که به اشتباه در میان باستان شناسان به نام فرهنگ سفال آلویی مشهور است کوچ رو بوده اند، اما در این منطقه شواهد یکجا نشینی پیداکرده ایم و برای قوی تر کردن این فرضیه احتیاج به گمانه زنی، کاوش و بررسی های دیگر است.»
وی سپس ادامه می دهد: بر مبنای بررسی های انجام شده، حدود ۲۱ محوطه جدید که از نظرها پنهان بودند، با استفاده از نرم افزارهای روز دنیا در این محوطه شناسایی شدند، ازمحوطه های عصر آهن گرفته تا محوطه های ساسانی؛ هر چند به دلیل صدمه وارد شده در زمان حضور کشاورزان در این منطقه و شخم زدن زمین ها وضعیت تپه قدری به هم خورده است.
این دانش آموخته دکترای دیرینه شناسی با گرایش قبل از تاریخ؛ تپه «گزنک» - قرار گرفته در این محوطه - را یکی از استقرارهای خوب و مطمئن و به جای دوره مفرغ در فلات مرکزی ایران می داند، اما شهرت تپه را بیشتر به علت «پراکنش سفال های آلویی» بیان می کند.
او با اشاره به اظهارنظرهای مطرح شده بین یوسف مجیدزاده - دیرینه شناس پیشکسوت در محوطه های جیرفت و تپه ازبکی - و حسن فاضلی نشلی - مدرس دانشگاه تهران - از دهه های گذشته درباره ی منشا سفال های آلویی، اضافه می کند: آنها به اتفاق نظر رسیدند که منشا سفال های آلویی یا فرهنگی که پشت سفال های آلویی نهفته است یک فرهنگ کوچ نشینی بوده است.
وی بنابراین یکی از نکات مهم این سایت باستانی را کشفِ شواهدی مانند جوش کوره وسرباره ی سفال می داند و ادامه می دهد: مردمانی که سفال های آلویی را تولید می کردند یکجانشین بودند و با عنایت به شواهد زمین ریختی منطقه، با یک روستا مواجهیم که وسعت آن هم معلوم نیست و احتیاج به گمانه زنی دارد.
بررسی های سطحی باستان شناسان را به پیکرک ها وفنجان ها رساند
این دیرینه شناس با اشاره به سطحی بودن بررسی ها تا کنون، با این وجود از کشفِ یافته های ویژه و حائز اهمیتی مانند پیکرک های حیوانی بز، عقاب و اسب و فنجان های کوچک دوره نوسنگی به قطر پنج سانتی متر از این منطقه خبر می دهد و می گوید: در میان یافته ها، تکه سنگِ اکسیدین که به ظرف تبدیل گشته، به دست آوردیم در حالیکه در گذشته به علت تیز و شیشه ای بودن سنگ، از آن ابزار سنگی ساخته می شد. اما آن محوطه آن قدر غنی و پربار بوده که با یک تکه بزرگِ چنین سنگی ظرف ساخته اند که این یافته ها نشان داده است اقتصاد مردم بر پایه یکجا نشنیی بوده است، البته درباره ی شواهد از دامداری مردم منطقه را باید بر مبنای نتایج به دست آمده پس از جستجوهای بعدی صحبت کرد.
او مهمترین تپه شناسایی شده در این منطقه را «تپه گزنک» معرفی می کند که قدیمی ترین استقرار آن به دوره نوسنگی با سفال برمی گردد و ادامه می دهد: چیزی که از روی نمونه های سفالی مشخص است، سفال های آلویی است که در مرکز فلات ایران به «سیلک II» یا دوره انتقال نوسنگی به دوره کلکولتیک یا مس و سنگی معروف است.
وی به وجود سفال های چشمه علی در کنار سفال های آلویی در این محوطه اشاره می کند و آنها را حدودا همدوره می داند و می افزاید: در این شرایط بهتر است از نظر دکتر فاضلی تبعیت نماییم و به سفال های آلویی «گودین ۷» و به سفال های چشمه علی سیلک II بگوییم.
باستان شناسان دوره های مختلف می توانند این محوطه را بررسی کنند
سرپرست تیم بررسی سیستماتیک محوطه های باستانی روستای صدرآباد زرندیه، احتیاج به بررسی و جستجوهای دیرینه شناسی در محوطه های کشف شده را دست کم درباره ی فرهنگ مردمان سازنده سفال آلویی را بسیار مهم می داند و می گوید: این محوطه به کاوش، گمانه زنی و بررسی بیشتری نیاز دارد تا با باز کردن ترانشه، خاک مطالعه و حدسیات و استقامتِ فرضیه مطرح شده درباره ی استقرارها بررسی شود.
به اعتقاد او؛ باستان شناسان دوره های مختلف از عصر آهن گرفته تا دوره های ساسانی، صدر اسلام و نوسنگی می توانند در این محوطه مطالعه داشته باشند.
پتانسیل گردشگری در دل روستای صدرآباد
باقرشاهی این منطقه را یکی از مناطق بکری می داند که حتی پتانسیل تبدیل شدن به قطب گردشگری را دارد.
او می گوید: چون این محوطه بکر است و تا کنون روی آن کاری انجام نشده؛ فقط یک رساله کارشناسی ارشد از این محوطه و تپه "گزنک" توسط دانشجویی نوشته شده است. بنابراین در صحبتی که با مدیر کل سابق استان مرکزی داشتم به او گفتم این روستا پتانسیل بالایی برای قطب گردشگری شدن استان و حتی ایران را دارد.
وی موقعیت منطقه را این طور توصیف می کند: از ورودی روستا که وارد می شویم آثار تاریخی به چشم می خورد تا زمانی که از آن خارج می شویم. یک محله متروکه در میانه روستا به نام «خان آباد» از دوره صفویه وجود دارد که در صورت مرمت و بازسازی، محوطه ای بسیار شاخص برای جذب توریستهای خارجی و داخلی می شود.
به مردم روستا گفتیم که ما دنبال گنج نیستیم
باقرشاهی اما درباره ی حفاری های غیرمجاز انجام شده در سطح محوطه های تاریخی کشف شده، می گوید: هر چند حفاری غیرقانونی فقط در این محوطه ها نیست و آن در همه محوطه ها و روستاها برای کسانی که سودای یک شبه به عرش رسیدن و یک شبه پولدار شدن دارند رخ می دهد. بنابراین هم افراد را وادار به کندن غیرقانونی و کار کردن در شیفت شب می کند. در این شرایط مردمان این روستاها از دیگر مردم و روستاهای آن تفکیک نمی شوند، آنها درآمدی ندارند و معیشت اکثرشان از زراعت است و حتی برخی جوانان روستا بیکارند.
او با اشاره به صحبت هایی که در مسجد جامع روستا با مردم داشته، می گوید: در صحبت هایمان پروژه خویش را به آنها توضیح دادیم و گفتیم که ما دنبال گنج نیستیم و قصدمان شناسایی و معرفی تاریخ این منطقه است، آنها هم با ما همکاری کردند و حتی پس از آن روز، چند نفر به ما گفتند که حفاری هایی انجام داده اند و دیگر این کار را نمی کنند. حتی چند نفر هم نمونه ظرف سنگی متعلق به عصر اهن را نشان مان دادند که پس از تصویربرداری به آنها برگرداندیم.
به اعتقاد وی؛ اگر هر دیرینه شناسی در محوطه های باستانی که فعالیت می کند، نخست مردم روستا را از اقدام تیم کاوش خود آگاه کند، تا حدود زیادی جلوی حفاری های غیرقانونی گرفته می شود. که آگاه کردن مردم با این اتفاق یکی از ضروریات کار میدانی دیرینه شناسی است.
محله خان اباد با بازارچه داد وستد و خانه های اربابی، کمکی برای رونق جاده ابریشم
سرپرست تیم بررسی سیستماتیک محوطه های باستانی روستای صدرآباد زرندیه اما درباره ی محله ی متروکه باقی مانده در ابتدای این محوطه ی تاریخی هم توضیح می دهد: این بخش یک محله متروکه است که روستایی ها حداقل از ۱۰۰ سال قبل نام آنرا «خان آباد» گذاشته اند، چون اغلب مردمی که در روستا زندگی می کرده اند در رفاه بوده و اشیایی که پیدا می کرده اند، غنی بوده است.
او با بیان این که قدمت این محله دست کم به دوره ی صفویه برمی گردد، به باقی مانده های یک بازارچه در این محله اشاره می کند و می افزاید: به دلیلِ منطقه سوق الجیشی این مکان که در کنار شاهراه بزرگ خراسان یا همان جاده ابریشم یا جاده عتبات در دوره صفوی معروف بوده بعنوان یک محلِ داد و ستد بعنوان یک دهکده ایجاد می شود، هر چند وسعت و معیارهای دهکده را ندارد.
باقرشاهی با اشاره به تعلقِ سفال های به دست امده در این منطقه به دوره اسلامی، ادامه می دهد: از طرفی سفال هایی که بافت ثانویه دارند، متعلق به سفال های عصر آهن و ساسانی هستند که از راه سیلاب ها شسته شده و به این جا آورده می شوند.
وی همینطور به وجود یک خانه شاخص صفوی و اربابی در این محله اشاره و اضافه می کند: خانه های اقماری اطراف آن، به همراه این بازارچه، اطلاعات زیادی به دیرینه شناس می دهند. در صورت آغاز مرمت سازه ی خشتی این محله، می توان آنرا به منطقه ای متفاوت و گردشگری تبدیل کرد.
نیاز به حفاظت از محله خان آباد برای جلوگیری بیشتر از صدمه های انسانی
این دیرینه شناس اما درباره ی شواهد حضور انسان های معاصر در این منطقه هم می گوید: تا ۵۰ سال قبل مردم در این منطقه هم سکونت داشته اند، اما به دلیل خشک شدن منابع آبیِ منطقه، آنها مجبور به ترک این محله شدند و الان این منطقه تاریخی به روستای صدرآباد چسبیده است. لوله کشی ها در آن زمان، به این بافت تاریخی صدمه رسانده است و در این شرایط اگر مسئولان توجهی نکرده و اطرافِ محوطه را حصار نکشند، صدمه های جبران ناپذیر بیشتری به آن وارد می شود.
او به برآوردها و جدول آماری که در الگوی استقراری وجود دارد، اشاره می کند و ادامه می دهد: ما حدس می زنیم که محوطه های شاخص عصر آهن در این منطقه زیر بافت روستا دفن شده است.
وی به انجام نشدن هیچ نوع بررسی و مطالعه ای روی این روستای تازه تاسیس اشاره می کند و می گوید: جایی که حالا مردم در ان ساکن هستند یعنی روستای صدرآباد، در طول تاریخ چرخیده است و مردم روستا برای کندن پی خانه های خود، به بافت تاریخی بدون ان که بدانند صدمه هایی وارد کرده اند. فقط یکی از بهترین نکات در این محوطه، آسفالت نشدن بخش زیادی از روستاست که امکان ایجاد گمانه زنی را برای باستان شناسان فراهم می آورد.
مرورگر شما از ویدئو پشتیبانی نمی نماید.
فایل آنرا از اینجا دانلود کنید: video/mp4
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب