بانی مسجد صمدخان، تاجری که پناه مهاجران قفقازی در رشت شد
به گزارش فراجا، از گیلان حاج صمدخان، تاجری شیروانی الاصل که با صرف نظر از اموال و امکانات زندگی شخصی همچون چاه های نفت ملکی شان به گیلان مهاجرت و در شهر رشت ساکن و پناه مهاجران بی پناه قفقازی شد اما حالا آرامگاهش کجاست؟
در سال ۱۱۹۲ هجری و با عهدنامه گلستان، بخش های زیادی از سرزمین های شمالی، از ایران جدا و ضمیمه روسیه شد. بعد از انقلاب اکتبر۱۹۱۷ و تشکیل شوروی، هموطنان دور افتاده از ایران که نمی خواستند تحت لوای کمونیست باشند، به ایران و همچون رشت مهاجرت می کنند. «حاج صمدخان شیروانی» سرپرست گروهی از مهاجران بود که در محله باقرآباد رشت ساکن شدند. وی با تمکن مالی، علاوه بر ایجاد مکانهای عام المنفعه، پناه مهاجران بی پناهی شد که حاکمان نالایق، سرزمین شان را به روسیه فروخته بودند.
مسجد تاریخی صمدخان، با آن معماری بی نظیرش در محله باقرآباد رشت، حرف های زیادی برای گفتن دارد. بسیاری از اهالی رشت تنها مسجد صمدخان را دیده اند ولی کمتر کسی دوست دارد به محله مهاجرنشینی برود که حالا متاسفانه مرکز جمع آوری پسماندهای خشک شهر رشت شده است.
محله ای که۱۰۰ سال پیش شاهد کوچ الزامی هموطنانی بود که روسیه سرزمین هایشان را تصاحب کرده بود، مهاجرانی که هر آن چه در سرزمین های اجدادی خود در قفقاز را رها کرده و به رشت آمده و در محله باقرآباد ساکن شدند.
شاید اگر کتیبه های سنگی مسجد صمدخان در دو سوی محراب مسجد نبود، این بخش از تاریخ هم فراموش می شد. طبق کتیبه سنگی مسجد، حاج صمدخان به جز مسجدی بزرگ و باشکوه، چندباب مغازه، کاروانسرای گاریخانه و خانه بزرگی در نزدیکی مسجد ساخت تا مهاجران سرپناهی داشته باشند. کمتر کسی از شهروندان رشت می داند، مزار حاج صمدخان شیروانی و پسرش، تیمور، در همان مسجد است.
بالای سردرب مسجد صمدخان، سال ساخت مسجد با عدد ۱۳۳۴ قمری درج شده است. وقتی به حیاط مسجد پا می گذارید، با حیاط وسیعی روبه رو می شوید که در دو سو باغچه بندی است اما به قول یکی از اهالی باقرآباد، این مسجد، به جز مرکز عبادت، مکانی برای تفریح اهالی هم بوده است.
شهرام صفری، پژوهشگر می گوید: از کودکی به خاطر دارم که در حیاط مسجد مراسم جشن برگزار می شد و در همین حیاط لافندبازها (طناب بازی) مردم را سرگرم می کردند. حیاط مسجد پر از درختان میوه بود و اهالی میوه آنرا مصرف می کردند ولی حالا باغ و درختان میوه ویران شده است.
وی ادامه داد: بسیاری از اهالی نمی دانند در جوار مسجد یک حمام عمومی هم بود. البته نمی دانم حمام را صمدخان ساخته بود یا نه، ولی من طاق ها و چاه حمام را دیده بودم. بعدها تخریب و به جای آن پارکینگ و خانه ساختند.
در بین باغچه و روبه مسجد سردیس صمدخان نصب شده است که از نوشته مشخصات آن معلوم می شود بمناسبت صدودومین سال وقف مسجد و با هزینه یکی از بانکهای عامل ساخته شده است.
دکتر یوسف صمدزاده، نوه حاج صمدخان و کسی که بعدها بانی تأسیس دانشگاه گیلان در زمین وقفی همسرش می شود، در رابطه با اصل و نسب خانوادگی خود در کتابی که سال ۱۳۹۷ انتشار یافته، می نویسد: « پدربزرگم حاج صمدخان تاجر باشی شیروانی در بادکوبه یا همان باکو که حالا پایتخت جمهوری آذربایجان است، به دنیا آمد. بادکوبه یکی از شهر های منطقه قفقاز است که تا سال ۱۱۹۲ خورشیدی جزء سرزمین ایران بود و ساکنان آن ایرانی محسوب می شدند. منطقه حاصل خیز و نفت خیز قفقاز که شامل شهر های بادکوبه، قره باغ، گنجه، شکی، شروان، قوبا، دربند، داغستان و ایالت های شرقی گرجستان بود، به دنبال شکست سپاه ایران از روسیه در سوم آبان ۱۱۹۲ به باعث عهدنامه ننگین گلستان برای همیشه از سرزمین ایران جدا شد و به روسیه تزاری تعلق گرفت.
در اکتبر سال ۱۹۱۷ میلادی به دنبال وقوع انقلاب کمونیستی در روسیه و سقوط روسیه تزار و تشکیل کشور پهناور شوروی و رشد فزاینده ایدئولوژی کمونیستی، عده ای از مردم بادکوبه که ریشه خانوادگی ایرانی داشته و پایبند به عقاید مذهبی و ملی بودند به سرزمین مادری خود، ایران مهاجرت کردند و در مناطق شمالی ایران همچون رشت ساکن شدند. همچون این خانواه ها، خاندان علی اف، حاجی پاشا و حاجی رستم بودند.
همزمان با این مهاجرت ها پدربزرگم، مرحوم حاج صمدخان، هم به ایران مهاجرت کرده و در رشت مقیم شد. این خانواده ها که عموما فعالیتهای تجاری موفقی داشتند به شکل مجموعه ای از مردم مهاجر و مقید به آداب و رسوم خاص خود زندگی می کردند و ارتباط بسیار نزدیکی باهم داشتند.
پدربزرگم، مردی با ایمان و خداپرست و از تجار موفق و از اعیان و محترمین شهر رشت بود. وی در سال۱۳۳۴ هجری قمری مسجد بزرگی در محله باقرآباد رشت بنا کرد که به مسجد حاج صمد خان شهرت یافت. این مسجد با گذشت ۱۰۴ سال هنوز یکی از پر رجوع ترین و مردمی ترین اماکن مذهبی رشت است و از بناهای مهم تاریخی آن شهر شمرده می شود. فاصله منزل ما تا مسجد، پیاده حدود بیست دقیقه بود. پدربزرگم در سال۱۳۰۲ در حالیکه من تنها چهار سال داشتم، درگذشت و طبق وصیت خودش در بخشی از مسجد حاج صمدخان به خاک سپرده شد تا زمانی که او زنده بود ما در اوج رفاه و احترام بودیم».
دکتر یوسف صمدزاده، همینطور یادآور می شود که پدرش تیمور هم بعد از وفات در جوار پدربزرگش آرمیده است. اکنون اگر به مسجد صمدخان بروید، قبری نخواهید دید اما اگر از خادم مسجد بپرسید مدفن را نشان خواهد داد. در جوار اتاق آبدارخانه مسجد، اتاق کوچکی است که مفروش شده و پر از صندلی و وسایل مازاد مسجد است. صندلی ها را کنار زده و فرش را برمی داریم. دو سطح کاشی شده در کنار هم متمایز از بقیه سطوح است. کاشی های پرنقش و نگار آبی که یادآور کاشی های دوره قاجار است.
علی رستمی، خادم مسجد می گوید: قبلا قبر صمدخان و پسرش همسطح کف اتاق نبود. عکسی از خانواده ایشان دیده بودم که دور قبر نشسته اند و مکان قبور در یک گودی قرار گرفته است. بعدها سطح قبرها را بالا آوردند.
رستمی، همینطور چاه مسجد را نشان داده است که قطر دهانه آن وسیع بوده و هنوز هم پر آب است.
بر دیوار مسجد، همینطور دست خط زیبایی به خط نستعلیق نصب شده و امضای دکتر یوسف صمدزاده در پایان آن دیده می شود. در بخشی از این یادداشت آمده است: «مرحوم حاجی صمدخان معروف به تاجر باشی گیلان منبعث از تحولات سیاسی منطقه قفقاز با گروهی از بازرگانان و شخصیت های سرشناس از زادگاه شان شهر بادکوبه با صرف نظر از اموال و امکانات موجود زندگی شان همچون چاه های نفت ملکی شان به گیلان مهاجرت و در شهر رشت ساکن شدند که این مهاجرت دسته جمعی به مدیریت و سرپرستی آن مرحوم انجام شد. مرحوم صمدخان شخصیتی خیرخواه و شائق خدمت به مردم، بازرگانی نامدار و محیط به ارتباطات اجتماعی بود که در این رابطه موثر در گره گشایی و رفع مشکلات مردم صادقانه کارساز بود».
به قول ِ علی رستمی، دکتر صمدزاده در زمستان سال ۱۳۹۷ از آمریکا به گیلان آمد و همان زمان خاطراتش هم چاپ شد و دانشگاه گیلان هم در اردیبهشت سال ۱۳۹۸ از او بعنوان بانی تاسیس دانشگاه گیلان، قدردانی نمود.
در کتاب خاطرات صمدزاده، تصویری از دکتر یوسف صمدزاده در محراب مسجد صمد خان چاپ شده است. او که تنها فرزند خانواده بود، در خاطراتش ذکر کرده که چگونه با سختی و فقر بعد از فوت پدربزرگش درس خوانده است. پدربزرگی که اموال خویش را در بادکوبه رها کرد و سرپرستی مهاجران را برعهده گرفت و در محله باقرآباد، پناه مهاجران بی پناهی شد که به سرزمین های اجدادی خود بازگشته بودند.
این مطلب را می پسندید؟
(0)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب